2 juli 2015

zware blikseminslagen middenin een hittegolf

Een groot deel van West-Europa zucht onder een hittegolf met soms extreem hoge temperaturen. In Nederland sneuvelt op donderdag 2 juli bíjna het all-time record uit 1944: Maastricht noteert een maximum van liefst 38,2 graden en bij Arcen (Limburg) wordt het 38,0 graden. Zulke hitte gaat in Nederland hoogst zelden gepaard met onweer, maar uitgerekend op deze zinderend hete dag lukt het wel. Verschillende factoren zijn de oorzaak van (voor Nederlandse begrippen) opvallend agressief onweer.

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

Route: Nijmegen – Apeldoorn – Amersfoort – Kampen – Biddinghuizen – Nijmegen
Landen: Nederland
Afstand: 370 kilometer

Max gemeten windstoot: 
- km/uur

Link Youtube video:
https://www.youtube.com/watch?v=C5Nv4xzeTFY

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

Het is donderdag 2 juli, rond 15.00 uur in de middag. Het brandalarm wordt geactiveerd op de school waar ik werk: een oefening, iedereen naar buiten! Niet bepaald een lekker moment bij 36-37 graden in de volle zon, maar ach: een brand zou daar natuurlijk ook geen rekening mee houden. Er is geen wolkje aan de lucht en het voelt opvallend drukkend, ik ben eigenlijk een beetje verbaasd. We weten dat de weersverwachtingen voor vanavond nogal onzeker zijn: geen enkel Nederlands weerbedrijf verwacht onweer, evenals de meeste Nederlandse/ Europese weermodellen (o.a. ECMWF, Hirlam, Harmonie). Toch zou je spontaan anders denken als je de atmosfeer buiten snel beschouwt. Met een stevige zuidoostenwind en dauwpunten iets boven de 20 graden voelt het aan alsof het ieder moment los kan barsten. Maar er ligt een ontzettend krachtige CAP (inversie) boven ons hoofd die buienvorming tegenhoudt. Er zijn desondanks ook modellen die wél onweer berekenen, waaronder het Duitse Icon en vooral het Amerikaanse GFS. Mede om die reden is ook Estofex met een forecast gekomen: level 2 voor onze regio. Hoofdzakelijk voor elevated onweer, ofwel buien die vanaf enige hoogte worden gevoed. De aanwezige inversie voorkomt op zeker buien die vanaf de grond gevoed worden en misschien is dat maar goed ook. Want onder de huidige omstandigheden hadden dat dikke supercellen kunnen worden (tot 3500 J/kg SB-Cape en een diepe schering van ruim 40kn). Het is toch verrassend dat in Nederland eigenlijk bijna niemand vooralsnog aan de kans op onweer wilt. Voor ons vormt dat de reden dat wij met ons storm chaseteam niet samenkomen later vandaag, maar we zullen zien wat de uitkomst wordt. Ik ben zelf in ieder geval wel beschikbaar mocht het onverhoopt nodig zijn.

Estofex-forecast en verwachting CAPE, voor donderdag 2 juli 2015 (bron: Estofex en Wetter3.de)

Gedurende de hele middag trekt een zogenaamd zeewindfront vanaf de kust al oostwaarts over het land. De wind klapt tijdens die overgang ineens naar het noordwesten en neemt enige tijd toe naar vrij krachtig of krachtig. Daardoor zakken de temperaturen wel 10 graden binnen een kwartier tijd! Een nogal spectaculaire omslag zonder dat er verder iets aan ‘weer’ gebeurt, want het blijft ondanks die instroom van koudere lucht gewoon vrij zonnig. Het is echter dat zeewindfront dat spoedig een flinke portie actie erin gooit.

Bij mij (regio Nijmegen) passeert de ‘windsprong’ tegen 17.00 uur en dat gaat nog veel abrupter dan de actuele temperatuurkaartjes suggereren. Van een matige zuidoostenwind steekt uit het niets een krachtige noordwester op en daalt de temperatuur maar liefst 7 graden in een paar minuten tijd (van 36 naar 29 graden). Uiteindelijk blijft er een graad of 24 over. De eerste logische gedachte is direct: nou, dit wordt niets meer qua convectie, want de warmte is verdreven. In feite klopt dat, want onderin de atmosfeer is de echte warmte nu zeker even verdwenen. Maar iets verder hogerop (boven de inversie, vanaf ca 2 km hoogte) absoluut niet. De luchtsoort is immers ongewijzigd en waar de vorming van stapelwolken de hele dag tijdens die bloedhitte maar niet op gang wilde komen, ploffen ze nu wel ineens! Enkele exemplaren groeien meteen door tot een bui met onweer. In eerste instantie is dat nog klein spul met neerslagkerntjes van slechts een paar kilometer in doorsnede.

Actuele temperatuur op 2 juli 2015 om 15.50 uur. De windsprong is prachtig zichtbaar, bron: KNMI

De windsprong verliest dieper landinwaarts wel geleidelijk steeds meer snelheid en komt in de buurt van de oostgrens vrijwel tot stilstand. Het uiterste zuidoosten is daardoor nooit in de koudere lucht terecht gekomen, terwijl het kwik ’s avonds aan zee plaatselijk tot onder de 20 graden is gezakt. De volgende dag gaan we overigens gewoon weer op grote schaal naar 30 graden en hoger, omdat de wind dan overal terug uit het zuidoosten waait.

Tegen de avond spreken we zodoende van een thermische vore: een convergentielijn waarop extra stijgbewegingen van luchtpakketjes plaatsvinden, dat noemen we ook wel ‘forcering’. Zonder dat de luchtsoort aan de achterzijde afkoelt of van aard verandert. Het is tenslotte geen koufront. Langs de vore beginnen zich steeds meer forse stapelwolken te vormen en een treintje met geïsoleerde felle buien ontwikkelt zich vanaf Nijmegen naar de Veluwe, pal op de westkant van de vore. De wolkenbasis lijkt enorm hoog, tussen 2,5 en 3 kilometer. Daarboven bestaat er lange tijd geen belemmering meer voor de ontwikkeling van CB’s: de hoogste wolkentoppen reiken dan ook snel tot een kilometer of 13-14. Deze buien pakken een effectieve windschering mee van circa 15kn; verreweg de meeste snelheidsschering is onderin de atmosfeer aanwezig, maar wordt niet benut door de bijzonder hoge basis. Het convectietype is dus matig georganiseerde multicell. Daar tegenover staat een forse berg Mixed-Layer CAPE vanaf 2 km hoogte: tot liefst >2000 J/kg op sommige plaatsen. Voor ML-CAPE is dat ontzettend veel. En vooral dat gaat later vanavond voor een intense show zorgen.

Onderweg blijft de ene na de andere blikseminslag omlaag komen en sommige exemplaren vallen echt ver bij de neerslagkern vandaan. De natuur is weliswaar een beetje droog, maar de bodem is ondanks de hitte niet extreem uitgedroogd. Anders had deze situatie behalve fors onweer ook nog wel de nodige natuurbranden kunnen veroorzaken. Af en toe is echt een ontlading zichtbaar die ten minste 15 kilometer bij de eigenlijke bui vandaan inslaat, zonder dat daar überhaupt nog neerslag valt vanavond. Inmiddels is er vanuit het KNMI ook een waarschuwing uitgegaan voor onweersbuien en dat lijkt me ietwat laat, maar volkomen terecht. Het is echt niet ondenkbaar dat mensen in deze situatie langs het water liggen en plotseling een CG naast zich zien inslaan van een bui vele kilometers verderop.

Ik volg het buitje via de A50 over de Veluwe, maar de verplaatsingssnelheid van de cellen is traag (max 40-45 km/uur). De neerslagkern heb ik zo ingehaald. Je kijkt al haast door de valstrepen heen, dus veel stelt het vast niet voor. Dan zie ik een soort kleine golfbal voor mijn auto de weg over stuiteren. In de verte springen massaal de remlichten van auto’s aan. Hagel! En dit zijn geen kleine steentjes. Met deze CAPE-waarden is dat niet zo vreemd, maar ik heb er niet echt bij stilgestaan. De kern is een stuk forser dan zich aanvankelijk liet aanzien: er valt echt veel hagel, de weg kleurt helemaal wit en de grootste stenen halen een doorsnee van toch wel 4 tot 4,5 centimeter. Genoeg voor een tiental ondiepe dutsen in mijn autodak en de motorkap. Tja, niks aan te doen. Ik beschouw het als een leuk souvenir van deze storm chase. Bij een pompstation even wat steentjes rapen, al zijn de grootste jongens niet hier gevallen.

Hagelstenen (tot max 4 cm) net voorbij de grootste neerslagkern, 2 juli 2015 (Apeldoorn)

Het is inmiddels tegen 20.30 uur en deze bui neemt langzaam maar zeker in intensiteit af. Een check op de radar fronst echter de wenkbrauwen: boven Brabant en het rivierengebied is, opnieuw net west van de vore, een flinke buienlijn in ontwikkeling. De bliksemfrequentie tikt af en toe al de 200 ontladingen/min aan over de hele linie. Wanneer dit ook zoveel CG’s zou geven dan wil ik die wel bij schemer of in het donker hebben. Flevoland kent een prachtig open landschap, dus ik besluit richting de regio Kampen/Biddinghuizen te rijden. Dat blijkt uiteindelijk een gouden zet.

Eigenlijk wil ik langs het Veluwemeer gaan staan voor de onderschepping, maar het is daar nogal druk vanwege vertrekkende toeristen. Die optie valt dus af. Een paar kilometer verder naar het westen heb je een mooi uitzichtpunt met vrij uitzicht op zuid en zuidwest, dus ik ga voor die locatie. Er staan enkele huisjes en windmolens in het landschap, maar dat geeft perspectief aan de beelden. Ik sta rond 21.30 uur koud in het veld de camera’s op statief te draaien, als mijn telefoon gaat. Een mede-storm chaser die op pad is: Wilfred Janssen. We troffen elkaar ook zowat tijdens de storm chase op 13 mei bij Freiburg. Hij staat momenteel in Gelderland en heeft dezelfde actieve cell, die ik ook op het oog heb, nu boven zich hangen. Hij waarschuwt mij voor de enorme hoeveelheid inslagen die deze bui produceert, met name ook ver voor de neerslag uit aan de voorzijde. Dat klinkt interessant! Aan die melding blijkt even later geen woord gelogen, want ik krijg spoedig de bui in het vizier. Boven de horizon vallen van zuidoost tot zuidwest aan de lopende band felle blikseminslagen, soms wel met 4 of 5 tegelijkertijd en fors pulserend. Zulk agressief onweer heb ik in Nederland nog niet eerder meegemaakt. En dan hangt de bui nu nog op grote afstand. Dat belooft wat als ie voor mijn neus terecht komt. Best gevaarlijk, maar ik besef dat je zulke kansen voor écht bijzondere bliksemfoto’s wellicht niet snel opnieuw zal krijgen in Nederland…

Radarbeeld van 2 juli 2015, tegen 22.30 uur: langs de hele vore zijn nu zware onweersbuien actief.
De gele stip met het pijltje markeert mijn locatie, vlakbij Biddinghuizen. Beeld: Buienradar

De bui trekt maar langzaam mijn kant op en intussen waait er een zwakke wind in de rug. Zoals gezegd is het niet eens heel warm meer, een graad of 20-21 rond zonsondergang. Af en toe rolt er zelfs een rilling over mijn rug. Al kunnen die ook komen van datgene wat meer en meer aan de zuidelijke hemel zichtbaar wordt. Inmiddels zijn de blikseminslagen ook goed op beeld vast te leggen: een foto met een sluitertijd van 10 seconden volstaat makkelijk voor het ‘kieken’ van minimaal drie tot vier inslagen. Soms valt een enkeling al dichterbij, maar voorlopig geen reden voor paniek. De eigenlijke bui bevindt zich rond 22.00 uur nog altijd op een goede ~25 kilometer afstand.

Enkele blikseminslagen in het half uur voorafgaand aan de onweersbui. Biddinghuizen, Flevoland, 2 juli 2015

Daarna lijkt er iets meer snelheid in de buien te komen. De voorzijde van mijn bui is echter mooi schoon en de basis enorm hoog; op de foto’s hierboven is dat mooi zichtbaar. Het onweer is zwaar elevated, maar bijna iedere ontlading uit zich in een blikseminslag (CG-). Zeker driekwart van de ontladingen valt echter buien beeld, omdat ze inmiddels bijna over de hele horizon vallen en ik sta leuk met slechts één fotocamera te schieten. Rond 22.15 uur lijkt aan de oostkant van de bui een soort uitzakking te ontstaan, die niet verbonden is met de wolkenbasis zelf. Omdat dat iets meer structuur aan de foto geeft richt ik de camera op die wolk en zoom een beetje in, in de hoop dat er een CG dwars doorheen of voorlangs schiet. En warempel: de derde opname is direct een voltreffer! Een enorme CG- ontlaadt vanuit de wolkenbasis erboven en schiet dwars door de losstaande wolk heen, om achter de bomen te eindigen. Zie de foto hieronder. Een paar enthousiaste kreten overstemmen korte tijd het contante gerommel van naderend onweer. De avond kan qua fotografie nu al niet meer stuk. Maar ik wist toen niet dat het meeste geweld nog moest komen.

Blikseminslag door een ‘uitzakking’, Biddinghuizen in Flevoland, 2 juli 2015 (22.22 uur)

In de zuidoosthoek (nabij die woelige structuur) vallen nu meer forse ontladingen, die soms ook veel vertakking bevatten. Het concentreert zich duidelijk wat meer op één punt en dat maakt het fotograferen een stuk eenvoudiger. Het valt me op dat de ontladingen ineens ook een stuk dichterbij zitten. Amper een minuutje later: poef, een paar kleine vertakkingen kon ik nog in mijn ooghoeken boven me zien, maar die sloeg voor het eerst achter me in. Nu komt de gevarenzone echt dichtbij en even twijfel ik om de boel in te pakken. De filmcamera gaat in ieder geval al uit, maar de fotocamera maakt op de interval nog beelden. Die ene écht waanzinnige bliksemfoto zit er tenslotte nog niet tussen en ik besef maar al te goed dat dit een kans is die zich misschien jaren niet meer aandient. Ondanks dat even later een tweede ontlading achter me omlaag schiet (verder weg), blijf ik toch nog buiten staan.

En dan, een paar minuten voor het arriveren van de neerslag, gebeurt precies waarop ik heb gehoopt. Risico nemen loont soms, al is de kans dat je überhaupt door de bliksem geraakt wordt natuurlijk verschrikkelijk klein. Bijna te verwaarlozen. Maar het kan. Toch is tot nu toe geen van de blikseminslagen serieus dichtbij gevallen (binnen de kilometer), maar de eerste de beste is meteen een waanzinnige ontlading. Een ‘driepoter’ schiet omlaag, raakt op vier plaatsen de aarde en er zijn duizenden kleine vertakkingen aan de hoofdkanalen zichtbaar. Precies op beeld. Mijn beste bliksemfoto tot dan toe ooit gemaakt! Een enorme dreun volgt in minder dan 3 tellen. Direct na deze opname zet ik de camera uit en vlieg de auto in.

De beste bliksemfoto van de avond! Biddinghuizen, Flevoland, 2 juli 2015 om 22.27 uur

Omdat de inslagen constant blijven vallen en nu ook vrijwel echt boven me, is het wijsheid om door de voorruit van de auto nog wat beelden proberen te maken. Buiten is het gewoon te gevaarlijk. Toch is het nog steeds droog en dat is een opvallend feit. De meest verre CG’s bevinden zich inderdaad wel 15-20 kilometer vóór de neerslag uit.

Net na de klok van half elf beginnen de eerste druppels te vallen. Dat heeft lang geduurd, maar de kern is ontzettend fel en zelfs hagel lijkt zeker niet uitgesloten. Tijdens inzet van de neerslag vallen echter nog een paar waanzinnige blikseminslagen door de voorruit op beeld, waarvan eentje nauwelijks 300 meter bij me vandaan is. Ondanks dat het om zogenaamde ‘minners’ gaat, geven deze ontladingen behoorlijk scherpe knallen. De auto trilt ervan. Je zou nu echt voor geen goud meer buiten willen staan.

De beelden hieronder tonen de bliksemfoto’s die ik vanuit de auto nog heb gemaakt. De ene fotografisch gezien nog fraaier dan de ander! Het bovenste exemplaar schiet zelfs nog voor de windmolen langs in een boom naast een boerderij. Overigens vat deze boom geen vlam door de inslag. De foto’s zijn gemaakt met mijn groothoeklens, dat is op 10 millimeter. De lucht bovenin de opnames hing echt bijna recht over m’n hoofd.

Blikseminslagen tussen 500 en 800 meter afstand. Biddinghuizen, 2 juli 2015 (22.35 en 22.36 uur)

De foto’s hierboven laten zien hoe gevaarlijk het op dat moment was. Behalve via de voorruit, had ik ook in alle andere richtingen zulke plaatjes kunnen schieten. De CG’s vielen overal om de auto heen. Niet extreem dichtbij, maar ruim dichtbij genoeg om lekker binnen te zijn! Uiteindelijk komt de bui zelf over en gaat het stortregenen. Eventjes is de gedachte om deze cell te volgen en opnieuw te onderscheppen. Maar gezien mijn locatie (ver bij grote wegen vandaan) en alle plaatjes die al binnen zijn, laat ik het erbij. Aan de achterkant van de cell vallen bovendien beduidend minder mooie ontladingen dan aan de voorzijde.

Even na 01.00 uur ben ik weer thuis en natuurlijk moet het beeldmateriaal meteen worden bekeken en bewerkt. Qua wolkenformaties en -structuur kan het absoluut niet op tegen eerdere storm chases dit seizoen, maar dat was het doel vooraf ook niet. De bliksem zelf was zo indrukwekkend dat je zoiets in eigen land niet snel opnieuw zult meemaken. Uiteindelijk vielen boven Nederlands grondgebied in een paar uur tijd ruim 24.000 bliksemontladingen, evenmin een schokkend aantal voor een zomerse buiensituatie. Maar van die 24.000 stuks was een aanzienlijk deel CG en dát is wel uitzonderlijk.

Bliksemkaart met alle waarnemingen van donderdag 2 juli 2015, door het KNMI

De setup van donderdag 2 juli 2015 is voor mij persoonlijk de boeken in gegaan als één van de meest intense ‘bliksemjachten’ sinds 2007. De avond waarop dat kleine beetje angst voor bliksem werd overwonnen en het besef dat je eigenlijk best wel wat ‘risico’ moet nemen om bijzondere bliksemplaten vast te leggen. Maar elk risico is relatief: de kans dat je uiteindelijk door de bliksem wordt getroffen blijft extreem klein. Ter vergelijking: het risico dat je op de heenweg naar een onweersbui betrokken raakt bij een auto-ongeval is duizend maal groter. Natuurlijk staat veiligheid in ieder opzicht altijd en overal voorop, maar risicoloos is het niet en zal het ook nooit worden.

(c) 2015 Wouter van Bernebeek